Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΣΕ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ

[Προδημοσίευση από τεύχος υπ. αρ. 120 των Εθνικών Επάλξεων, τριμηνιαίας έκδοσης του Συνδέσμου Επιτελών Εθνικής Αμύνης.

Έξι δεκαετίες μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Ρώμης, το ευρωενωσιακό εγχείρημα διέρχεται μια ακόμη υπαρξιακή δοκιμασία - με ουκ ολίγους μάλιστα παρατηρητές να έχουν προς στιγμήν εκλάβει το Μπρέξιτ ως την αρχή του τέλους του. Οι έκτοτε ωστόσο εξελίξεις καταδεικνύουν ότι, παρά τις αδυναμίες της, η Ευρωπαϊκή Ένωση παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον για αρκετούς στους κόλπους της - και όχι μόνο - ώστε να μην αφεθεί να καταρρεύσει. Δεν αποκλείεται μάλιστα η παρούσα κρίση να λειτουργήσει, αντιθέτως, ως κίνητρο για μια μετρημένη ενίσχυσή της.

Μια προοπτική που ευνοείται από την αδυναμία των ευρωσκεπτικών ή και ευθέως ευρωφοβικών δυνάμεων σε Αυστρία, Ολλανδία, και Γαλλία να κατακτήσουν την κυβερνητική εξουσία - παρά την αύξηση της εκλογικής τους επιρροής· [i] από την ανάδειξη στον γαλλικό προεδρικό θώκο, ειδικότερα, ενός κεκηρυγμένου ευρωπαϊστού· [ii] και από τον σταθερά ευρωπαϊκό προσανατολισμό αμφοτέρων των κομμάτων εξουσίας στην καθοριστικής σημασίας Γερμανία – όπου, υπό το πρίσμα αυτό, οι βουλευτικές εκλογές της 24^ης Σεπτεμβρίου απλώς θα αναδείξουν τους διαχειριστές μιας κατά βάση ευρείας αποδοχής φιλοευρωπαϊκής πολιτικής. [iii]

Οι προσδοκίες, όμως, ορισμένων ευρωπαϊστών, ότι η αποχώρηση των ανέκαθεν  ευρωσκεπτικών Βρετανών παρέχει την ευκαιρία μιας επιστροφής στις ομοσπονδιακής έμπνευσης ρίζες της Κοινοτικής Ευρώπης, αποτελούν μάλλον ευσεβείς πόθους. Καθώς και μόνο η κραυγαλέα ανομοιογένεια των παραμενόντων είκοσι επτά κρατών μελών, [iv] σε συνδυασμό και με τη διάχυτη στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης προσκόλληση στις εθνικές ταυτότητες, [v] αποκλείει, στο ορατό τουλάχιστον μέλλον, τη συγκρότηση μιας «Ευρωπαϊκής Συμπολιτείας».

***

Εν τούτοις, η ίδια η μέχρι τούδε κοινοτική πράξη προσφέρει στους θιασώτες της ευρωπαϊκής συσσωμάτωσης μια εναλλακτική επιλογή: την Ευρώπη των «πολλαπλών ταχυτήτων». Ήτοι την προώθηση της ενοποιητικής διαδικασίας σε επί μέρους τομείς από τους εταίρους τους διατεθειμένους και ικανούς κατά περίπτωση να συμπράξουν, κατά το προηγούμενο της Ευρωζώνης, της Συνθήκης του Σένγκεν, και, σε κάποιο βαθμό, της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ) . [vi] Στο πνεύμα δε αυτό κινούνται, τόσο η «Λευκή Βίβλος για το Μέλλον της Ευρώπης» την οποία η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την 1η Μαρτίου 2017 στη Σύνοδο Κορυφής της Ρώμης, όσο και οι προτάσεις της Υπάτης Εκπροσώπου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας κυρία Μογκερίνι προς το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο τον περασμένο Νοέμβριο.[vii]

Θα ήταν ωστόσο παρακινδυνευμένο να υπερτονισθεί η επιλογή αυτή. Το πιθανότερο είναι ότι οι ενισχυμένες συνεργασίες θα περιορισθούν κατ’ ουσίαν στη Ζώνη του Ευρώ - στην ανάπτυξη της οποίας ο νέος Γάλλος πρόεδρος, αν κρίνει κανείς από τις μέχρι τούδε τοποθετήσεις του, προτίθεται να συμβάλει ενεργώς – και στον αναβαθμισμένου ενδιαφέροντος υπό το πρίσμα των μεταναστευτικών εισροών και της ισλαμικής τρομοκρατίας χώρο Σένγκεν. [viii] Ενώ αντιθέτως, σε ό,τι αφορά στον αμυντικό τομέα, όχι μόνο οι παλαιότερες φιλοδοξίες του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ. Γιούνκερ για συγκρότηση «ευρωπαϊκού στρατού» [ix] φαντάζουν υπέρποτε άλλοτε εξωπραγματικές, αλλά, κατά πάσαν πιθανότητα, και οι λιγότερο φιλόδοξες στοχεύσεις της κυρίας Μογκερίνι, όπως καταγράφονται στην προμνησθείσα εισήγησή της προς το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο θα αποδειχθούν και αυτές  εν πολλοίς ανέφικτες.

Τοσούτω μάλλον, καθόσον η έξοδος από  την Ευρωπαϊκή Ένωση του Ηνωμένου Βασιλείου, ήτοι της στρατιωτικά ισχυρότερης χώρας της ΕΕ και μιας εκ των δύο πυρηνικών της δυνάμεων  – η άλλη είναι ως γνωστόν η Γαλλία – δυσχεραίνει ακόμη και τη συνέχιση της μέχρι τούδε λίαν περιορισμένης, επιλεκτικής κοινοτικής στρατιωτικής συνεργασίας. Ενώ η Γερμανία, ο μόνος κοινοτικός εταίρος ικανός να συγκροτήσει ένοπλες δυνάμεις υπερκαλύπτουσες το κενό που δημιουργεί το Μπρέξιτ, δείχνει άκρως απρόθυμη να το πράξει. Με τη κοινή της γνώμη να διατελεί ακόμη υπό την επήρεια των τραυματικών εμπειριών του χιτλερικού παρελθόντος. Αλλά κυρίως, ίσως, δια τον φόβον των διεθνών αντιδράσεων εντός και εκτός Κοινοτικής Ευρώπης. Υπό τις συνθήκες δε αυτές, είναι σχεδόν βέβαιο ότι την ευρωπαϊκή άμυνα θα συνεχίσει να διασφαλίζει κατά κύριο λόγο η Ατλαντική Συμμαχία. [x]

***

Κατά τα λοιπά, μια ψύχραιμη θεώρηση πείθει ότι έστω και υπό την παρούσα ατελή της μορφή η Ευρωπαϊκή Ένωση εξυπηρετεί σημαντικότατα συμφέροντα των κρατών μελών της· είτε πρόκειται για την ενιαία αγορά, είτε για το κοινό νόμισμα,[xi] είτε για τη συντονισμένη αντιμετώπιση της λαθρομετανάστευσης και της τρομοκρατίας, είτε για την εναρμόνιση των νομοθεσιών και τη συνεργασία στην καταπολέμηση του κοινού εγκλήματος και στην προστασία περιβάλλοντος. Ενώ τουλάχιστον ίσης σημασίας είναι και η γεωπολιτική της διάσταση: Στο ταραχώδες  και συχνά απρόβλεπτο παγκόσμιο γίγνεσθαι, η παρουσία της αποτελεί καθοριστική συμβολή, αφ’ ενός, στη σταθεροποίηση ενός εκ των δύο πυλώνων του ευρω-ατλαντικού κόσμου, και, αφ’ ετέρου, στη σύμπραξη των δύο ακτών του Ατλαντικού.

Είναι δε ευτύχημα ότι, εγκαταλείποντας κάποιες απαξιωτικές για την ΕΕ και το ΝΑΤΟ, προεκλογικές κυρίως, δημόσιες τοποθετήσεις του, ο πρόεδρος Τραμπ ευθέως αναγνωρίζει πλέον την κρίσιμη σημασία των ευρω-αμερικανικών σχέσεων, τόσο σε κοινοτικό επίπεδο, όσο και σε νατοϊκό πλαίσιο. Όπως σαφώς κατέδειξαν και η επίσκεψή του στην έδρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις Βρυξέλλες και η συμμετοχή του στη Σύνοδο Κορυφής της Ατλαντικής Συμμαχίας – παρά την ενίοτε άκομψη προσωπική συμπεριφορά του                                                                                                                                                                                                                                                                                           έναντι των Ευρωπαίων ομολόγων του, που σε επικοινωνιακό επίπεδο  έτεινε να επισκιάσει την ουσία των μηνυμάτων του. [xii]

Βέβαια, το γεωπολιτικό και γεωστρατηγικό εκτόπισμα της χαλαρής και στρατιωτικά ασθενούς ΕΕ υπολείπεται μεγάλως του δυνητικού – δηλαδή του εφικτού υπό την προϋπόθεση μιας συνεκτικής κοινοτικής συσσωμάτωσης – δυναμικού της. Ωστόσο, χάρις κυρίως στην «ήπια ισχύ» του – διπλωματική, οικονομική, και αξιακή – ο ευρωπαϊκός παράγων καλείται να επωμισθεί τον κύριο σταθεροποιητικό ρόλο στον πάντοτε ανήσυχο βαλκανικό χώρο· και να συμπράξει με την αμερικανική ισχύ, συνηγορώντας συγχρόνως υπέρ της σώφρονος, λελογισμένης χρησιμοποίησής της, στο ευρύ φάσμα των κοινών συμφερόντων και ανησυχιών Ευρωπαίων και Αμερικανών: στην Ανατολική Ευρώπη, στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, στην Κεντρική Ασία, και στην περιοχή της Άπω Ανατολής και του Ειρηνικού. Με ιδιαίτερη έμφαση αυτή τη στιγμή στη διαμόρφωση κοινής γραμμής με την Ουάσιγκτον στο Ουκρανικό -  προκειμένου μεταξύ άλλων να ματαιωθεί η πάγια, από την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, επιδίωξη της Μόσχας να διασπάσει τη Δύση - και στην αντιμετώπιση της βαρβαρότητας του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία και το Ιράκ.

***

Τα ευρωενωσιακά δρώμενα παρουσιάζουν αυτονόητο ενδιαφέρον και για τη χώρα μας. Η συμμετοχή μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, πέραν της συνήθως αναδεικνυόμενης στον τρέχοντα πολιτικό διάλογο οικονομικής της πτυχής, προσφέρεται και ως σημαντικό μέσο ενίσχυσης της διεθνούς μας θέσης. Ειδικότερα, η Ελλάδα οφείλει να συμμετέχει δυναμικά στις όποιες παρούσες και μέλλουσες ενδοκοινοτικές συσπειρώσεις – στον «σκληρό πυρήνα» μιας Ευρώπης «μεταβλητής γεωμετρίας» - προκειμένου, πέραν του να συνδιαμορφώνει τις κοινοτικές αποφάσεις, με την παρουσία της και μόνο να ισχυροποιεί τη θέση της στους διεθνείς συσχετισμούς.

Διαπράττουμε όμως επικίνδυνο σφάλμα όταν προσβλέπουμε σε οφέλη που εκ των πραγμάτων η Κοινοτική Ευρώπη αδυνατεί να παράσχει. Η ευρωενωσιακή μας ιδιότητα δεν είναι πανάκεια. Η ΕΕ δεν είναι υποκατάστατο του εθνικού μας κράτους. Υπό την παρούσα μορφή της - εν απουσία δηλαδή της συγκολλητικής ουσίας ενός ευρωπαϊκού πατριωτισμού - ούτε την εθνική μας άμυνα και ασφάλεια κατοχυρώνει, ούτε γενικότερα προσφέρει τη γενναία εκείνη αλληλεγγύη, οικονομική και άλλη, που απορρέει από τη συνείδηση κοινής μοίρας και πεπρωμένων. Αποτελεί ένα σημαντικό πυλώνα μιας ολοκληρωμένης ελληνικής εθνικής στρατηγικής – ασφαλώς όμως όχι τον μόνο.

---

[i] Στην Αυστρία, ο επικεφαλής του ευρωφοβικού Κόμματος Ελευθερίας της Αυστρίας ηττήθηκε μεν κατά τον δεύτερο γύρο της προεδρικής εκλογής του 2016, αφού όμως κατά τον πρώτο γύρο είχε καταλάβει την πρώτη θέση. Στην Ολλανδία, κατά τις βουλευτικές εκλογές της 15ης Μαρτίου 2017, το ευρωφοβικό Κόμμα για την Ελευθερία, μολονότι δεν σημείωσε την άνοδο που αρκετοί παρατηρητές προέβλεπαν, αύξησε κατά τρεις μονάδες τα ποσοστά του εξασφαλίζοντας 13.1% των ψήφων. Και στη Γαλλία, κατά τον πρώτο γύρο της προεδρικής εκλογής, στις 22 Απριλίου, η υποψηφία του ευρωσκεπτικού Εθνικού Μετώπου κυρία Λεπέν κατέλαβε τη δεύτερη θέση, κατά δε τον δεύτερο γύρο δύο εβδομάδες αργότερα συγκέντρωσε ένα όχι ευκαταφρόνητο 33.9%.

[ii] Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, ο πρόεδρος Μακρόν συνόψισε την ευρωπαϊκή φιλοσοφία του στο σύνθημα «Η Ευρώπη μας κάνει μεγαλύτερους. Η Ευρώπη μας καθιστά ισχυρότερους.» [L'Europe nous rend plus grands. L'Europe nous fait plus forts.] βλ. https://en-marche.fr/emmanuel-macron/le-programme/europe

[iii] Ο πρόεδρος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος  και πρώην πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου Μάρτιν Σουλτς έχει παρουσιάσει κατά καιρούς, σε σχέση με την αναμόρφωση των ευρωπαϊκών θεσμών, θέσεις ριζοσπαστικότερες από εκείνες της Καγκελαρίου Άνγκελα Μέρκελ - της οποίας όμως το Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα προβλέπεται να επικρατήσει κατά τις βουλευτικές εκλογές της 24^ης του προσεχούς Σεπτεμβρίου, με επακόλουθο την επιστροφή της Κυρίας Μέρκελ στην καγκελαρία.

[iv] Χαρακτηριστικά, η Πολωνία τάσσεται υπέρ μιας χαλαρότερης ΕΕ – αναζητώντας μάλιστα στηρίγματα προς την κατεύθυνση αυτή στα λοιπά τρία μέλη της Ομάδας Βίσεγκραντ, ήτοι στην Ουγγαρία, τη Σλοβακία, και την Τσεχία. Βλ. σχετικώς το λίαν ενδιαφέρον άρθρο του Simon Nixon υπό τον εύγλωττο τίτλο Poland’s EU Isolation Spells Trouble Ahead στη Wall Street Journal της 21^ης Μαΐου 2017.

[v] Σύμφωνα με σφυγμομέτρηση που διενήργησε προσφάτως το αξιόπιστο Κέντρο Ερευνών Pew (http://www.pewglobal.org/2017/02/01/methodology-37/), οι Ευρωπαίοι γενικώς θεωρούν την γλώσσα «θεμελιώδες συστατικό της εθνικής τους ταυτότητας»· αποδίδουν επίσης ιδιαίτερη εν προκειμένω βαρύτητα «στα εθνικά ήθη και έθιμα» - πολλοί δε, ιδίως στην Ελλάδα, και στην θρησκεία·  και για τους περισσότερους «είναι σημαντικό για να θεωρηθεί κάποιος συμπατριώτης τους να έχει γεννηθεί στην χώρα τους».

[vi] Ειδικώς για την ΚΠΑΑ, βλ. http://www.europarl.europa.eu/ftu/pdf/el/FTU_6.1.2.pdf .

[vii] Βλ. Once Scorned, ‘Multispeed Europe’ Is Back, Wall Street Journal, 2-3-2017. Επίσης:   https://ec.europa.eu/commission/sites/beta-political/files/white_paper_on_the_future_of_europe_en.pdf και https://eeas.europa.eu/sites/eeas/files/eugs_implementation_plan_st14392.en16_0.pdf

[viii] Βλ. Les points­clés du programme d’Emmanuel Macron. Le Monde, 7-5-2017. Επίσης: https://storage.googleapis.com/en­marche­ fr/COMMUNICATION/Programme­Emmanuel­Macron.pdf. Το προεκλογικό πρόγραμμα του νέου Γάλλου προέδρου προέβλεπε μεταξύ άλλων, τη δημιουργία ενός «προϋπολογισμού για την Ευρωζώνη», και «θέση υπουργού οικονομικών και δημοσιονομικών της Ευρωζώνης», ο οποίος «θα έχει την ευθύνη του προϋπολογισμού της ζώνης του ευρώ, υπό τον έλεγχο ενός Κοινοβουλίου της Ευρωζώνης, συγκροτούμενου από τους εκπροσώπους των κρατών μελών της στο Ευρωκοινοβούλιο». Μολονότι δε οι θέσεις αυτές έρχονται σε αντίθεση με την μέχρι τώρα πολιτική της κυβέρνησης Μέρκελ (όπως εκφράζεται ειδικότερα από τον επί των οικονομικών υπουργό κ. Σόιμπλε) η πρώτη συνάντηση της Γερμανίδας Καγκελαρίου με τον πρόεδρο σηματοδότησε μια ισχυρή εκατέρωθεν διάθεση αναζήτησης κοινού εδάφους. Τη διαπίστωση δε αυτή ενισχύει και η ανάθεση από τον κ. Μακρόν της πρωθυπουργίας στον γερμανομαθή Εντουάρ Φιλίπ (Édouard Philippe). Βλ. Macron and Merkel Meet, Pledging to Save European Unity, New York Times, 15-5-2017· και Macron and Merkel signal new move to strengthen eurozone, The Guardian, 15-5-2017.  

[ix] Βλ. επί παραδείγματι, Jean-Claude Juncker calls for EU army, The Guardian, 8-3-2015.

[x] Αρκετοί εξέλαβαν ως στροφή του Βερολίνου έναντι της αμερικανικής συμμαχίας τις ακόλουθες δηλώσεις της κυρίας Μέρκελ μετά τη Σύνοδο G7: «Οι καιροί που μπορούσαμε να υπολογίσουμε πλήρως σε άλλους έχουν, σε κάποιο βαθμό, παρέλθει. Το ζήσαμε αυτό τις τελευταίες ημέρες. Εμείς οι Ευρωπαίοι πρέπει πραγματικά να πάρουμε τις τύχες μας στα δικά μας χέρια». Βλ. Angela Merkel: EU cannot completely rely on US and Britain any more, The Guardian, 28-5-2017. Οι δηλώσεις αυτές, ωστόσο, αφ’ ενός, αντανακλούν σοβαρές, αλλά όχι ζωτικής σημασίας, διαφωνίες με την κυβέρνηση Τραμπ για θέματα όπως η κλιματική αλλαγή και το διατλαντικό εμπόριο, και, αφ’ ετέρου, έγιναν σε λαϊκή κομματική συνάθροιση με το μάτι της Καγκελαρίου στραμμένο στις βουλευτικές εκλογές του Σεπτεμβρίου. Εν πάση δε περιπτώσει, ουδόλως ακυρώνουν την θεμελιακή, εξ αντικειμένου γερμανική, αλλά και ευρύτερα ευρωενωσιακή, εξάρτηση από την αμερικανική αμυντική ομπρέλα.

[xi] Δεν στερείται εν προκειμένω ενδιαφέροντος το ότι, σύμφωνα με έγκυρες δημοσιογραφικές πληροφορίες, η πρόεδρος του Εθνικού Μετώπου Κυρία Λεπέν επανεξετάζει την αρνητική στάση της έναντι του ευρώ, θεωρώντας ότι επηρέασε δυσμενώς την υποψηφιότητά της για την προεδρία της δημοκρατίας. Βλ. Le Pen Wavers on Euro as Parliamentary Election Looms, Wall Street Journal, 25-5-2017.

[xii] Για την επίσκεψη του Αμερικανού προέδρου στην έδρα της ΕΕ και το θετικό κλίμα στο οποίο διεξήχθησαν οι συνομιλίες του με την κοινοτική ηγεσία βλ. μεταξύ άλλων: A Bruxelles, une première rencontre « amicale » entre Trump et les dirigeants de l’UE, Le Monde, 25-5-2017. Σε ό,τι αφορά στο ΝΑΤΟ, ο κ. Τραμπ επωφελήθηκε της παρουσίας του στη Σύνοδο Κορυφής, αφ’ ενός  για να  αναδείξει τον ρόλο της Συμμαχίας στη νέα εποχή και, αφ’ ετέρου, για να κάνει έκκληση στους συμμάχους να τηρήσουν τις  δεσμεύσεις τους σε σχέση με τις στρατιωτικές δαπάνες. Μερίδα των ΜΜΕ προσήψαν στον κ. Τραμπ ότι απέφυγε να τονίσει την εκ του άρθρου 5 του Βορειοατλαντικού Συμφώνου απορρέουσα υποχρέωση συμμαχικής αμυντικής αλληλεγγύης· με χαρακτηριστική εν προκειμένω την ανταπόκριση της New York Times της 25^ης Μαΐου 2017 υπό τον τίτλο In NATO Speech, Trump Is Vague About Mutual Defense Pledge. Τις αιτιάσεις όμως αυτές η Wall Street Journal - συχνά ωστόσο επικριτική του κ. Τραμπ, τόσο ως υποψηφίου, όσο και ως προέδρου - ανασκευάζει στο φύλλο της 5-5-2017 με άρθρο υπό τον ειρωνικό τίτλο Trump Sells Out NATO!. Εν πάση δε περιπτώσει, τα ακόλουθα αποσπάσματα από την κεντρική ομιλία του Αμερικανού πρόεδρου δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας για τη σημασία που αποδίδει στη Συμμαχία – αλλά συγχρόνως και στη συνεισφορά όλων των συμμάχων στα κοινά βάρη:  «Οι σύμμαχοί μας στο ΝΑΤΟ απάντησαν ταχέως και αποφασιστικά [στην τρομοκρατική επίθεση της 11^ης Σεπτεμβρίου 2001], επικαλούμενοι για πρώτη φορά στην ιστορία του τις υποχρεώσεις συλλογικής άμυνας του άρθρου 5……Το ΝΑΤΟ του μέλλοντος πρέπει, μεταξύ άλλων, να επικεντρωθεί εντατικά στην τρομοκρατία και τη μετανάστευση, καθώς και στις απειλές από τη Ρωσία και επί των ανατολικών και νότιων συνόρων του. Αυτές οι σοβαρές ανησυχίες ασφαλείας είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίο υπήρξα πολύ, πολύ ευθύς έναντι του Γενικού Γραμματέως Στόλτεμπεργκ και μελών της Συμμαχίας λέγοντας ότι τα μέλη του ΝΑΤΟ πρέπει επί τέλους να καταβάλουν το μερίδιο που τους αναλογεί  [contribute their fair share] και να ανταποκριθούν στις οικονομικές υποχρεώσεις τους, δοθέντος ότι 23 από τα 28 έθνη μέλη εξακολουθούν να μην πληρώνουν όσα πρέπει να πληρώνουν και υποτίθεται ότι πληρώνουν για την άμυνά τους.»  Βλ. Remarks by President Trump at NATO Unveiling of the Article 5 and Berlin Wall Memorials - Brussels, Belgium, ιστότοπος Λευκού Οίκου, 25-5-2017 (https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2017/05/25/remarks-president-trump-nato-unveiling-article-5-and-berlin-wall) .