Προδημοσίευση από το τεύχος 132 των Εθνικών Επάλξεων, περιοδικής έκδοσης του Συνδέσμου Επιτελών Εθνικής Αμύνης (ΣΕΕΘΑ).
Φυσικό είναι οι καταστροφικές υγειονομικές και οικονομικές συνέπειες της εξάπλωσης του SARS-CoV-2 να κατέχουν δεσπόζουσα θέση στην παγκόσμια επικαιρότητα. Σημαντικότατες, ωστόσο, αν και λιγότερο αντιληπτές από το ευρύτερο κοινό, είναι και οι πολιτικές και κυριότατα οι γεωπολιτικές επιπτώσεις της κορωνοϊκής πανδημίας.
Επιπτώσεις στην εσωτερική πολιτική
Σε ό,τι, εν πρώτοις, αφορά στην εσωτερική πολιτική ζωή των κρατών, για πολλοστή φορά στην ιστορία διαπιστώνεται ότι οι μείζονες, υπαρξιακής υφής εθνικές κρίσεις λειτουργούν για τους εκάστοτε ασκούντες την εξουσία ως αμφίστομη μάχαιρα: Από τη μια, οι λαοί, προσβλέποντας στη λήξη της δοκιμασίας τους, τείνουν να επενδύσουν την πάσα ελπίδα τους στους κυβερνώντες της στιγμής˙ οι οποίοι, συνακόλουθα, καρπούνται την τυχόν θετική τροπή των πραγμάτων – είτε πράγματι οφείλεται, έστω και εν μέρει, στους δικούς των χειρισμούς, είτε όχι. Από την άλλη, όμως, οι ιθύνοντες αυτοί διατρέχουν τον κίνδυνο τυχόν παράταση, πόσω μάλλον επιδείνωση, της κρίσης – και πάλι ανεξάρτητα ίσως από τις δικές τους πράξεις ή παραλείψεις – να πλήξει την εικόνα τους, κλονίζοντας ενδεχομένως και την εξουσία τους.
Χαρακτηριστικά, σε χώρες με επαρκώς ελεύθερους θεσμούς ώστε να είναι εφικτή η αντικειμενική μέτρηση των τάσεων της κοινής γνώμης, καταγράφηκε αρχικά, συνεπεία της κορωνοϊκής κρίσης, μια εντυπωσιακή δημοφιλική άνοδος ακόμη και προηγουμένως δημοσκοπικά χειμαζόμενων ηγεσιών. Επί παραδείγματι: η δημοτικότητα του Γάλλου προέδρου Μακρόν εκτινάχθηκε από το 29% στο 51% - αν και η εν συνεχεία διαχείριση της κρίσης από τη γαλλική κυβέρνηση προσέκρουσε σε αύξουσα λαϊκή αντίθεση˙ εκείνη του Βρετανού πρωθυπουργού Τζόνσον, από το 34% στο 51%˙ και η αντίστοιχη του Ιταλού ομολόγου του Κόντε, από το 44% στο, εντυπωσιακό για μια από τις σκληρότερα πληγείσες από την πανδημία χώρες, 71%. Με τη Γερμανίδα Καγκελάριο Μέρκελ, προηγουμένως πολιτικά εξασθενημένη, μεταξύ άλλων συνεπεία του μεταναστευτικού, να στηρίζεται σε σχέση με τη διαχείριση του κορωνοϊκού από το 80% των συμπατριωτών της – και γενικότερα να απολαύει ευρείας λαϊκής αποδοχής. Και με τις κυβερνήσεις στην Ιβηρική Χερσόνησο να επιτυγχάνουν, αρχικά πάντοτε, ανάλογες δημοσκοπικές επιδόσεις.
Το φαινόμενο δε αυτό διαπιστώθηκε και σε πολλές από τις εκτός Ευρώπης δημοκρατούμενες πολιτείες. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ειδικότερα, ο πρόεδρος Τραμπ, παρά τις αμφισβητήσιμες και συχνά αντιφατικές τοποθετήσεις του έναντι του κορωνοϊκού κινδύνου, εμφανίσθηκε και αυτός σε μια πρώτη φάση δημοσκοπικά ενισχυμένος˙ στην Αυστραλία η δημοφιλία του πρωθυπουργού Μόρισον σημείωσε εντυπωσιακή άνοδο˙ και στη Νότια Κορέα, το προηγουμένως υπό κάμψη κόμμα των Φιλελευθέρων του προέδρου Μουν κατήγαγε, χάρις στην κρίση του κορωνοϊού, περιφανή εκλογική νίκη. [1]
Μένει ωστόσο να φανεί εάν και σε ποιο βαθμό ενδεχόμενη αρνητική τροπή της υγειονομικής και η προβλεπόμενη επιδείνωση της οικονομικής συνιστώσας της κορωνοϊκής κρίσης θα αμαυρώσουν τη δημόσια εικόνα των κυβερνήσεων αυτών.[2] Και ως προς μεν τις πολιτικο-κομματικές προεκτάσεις της υγειονομικής πτυχής, καθοριστικής σημασίας, πλην όμως αυτή τη στιγμή ουσιαστικά αστάθμητος, παράγοντας είναι ο ιατρικός – ήτοι ο χρόνος και η αποτελεσματικότητα της αντιμετώπισης της πανδημίας. Αντιθέτως, η οικονομική διάσταση της τελευταίας αυτής και τα πολιτικά της επακόλουθα προσφέρονται ήδη για μια, κατ’ ανάγκην λίαν ατελή, προκαταρκτική εκτίμηση. Με πολλούς έγκυρους παρατηρητές να εκτιμούν ότι μια παγκόσμιας εμβέλειας οικονομική κρίση είναι πλέον αναπόφευκτη. [3] Και ότι για τον έλεγχό της θα απαιτηθεί η λήψη σθεναρών και εν πολλοίς αντιδημοτικών μέτρων˙ συνεπαγόμενων, κυρίως για τους κυβερνώντες υπό συνθήκες λειτουργικής δημοκρατίας, πολιτικό κόστος ιδιαίτερα υψηλό – και ευνοούντων κατ’ αρχήν την άνοδο ακραίων «αντισυστημικών» πολιτικών δυνάμεων. Οι οποίες όμως, επί του παρόντος, παραμένουν ως επί το πολύ καθηλωμένες στο κυβερνητικό περιθώριο˙[4] μολονότι ακόμη και στους κόλπους της κοινοτικής Ευρώπης κυβερνητικοί ηγέτες προσπαθούν να εκμεταλλευθούν την πανδημική συγκυρία για να διευρύνουν, με μεθοδεύσεις λίαν αμφίβολης συνταγματικότητας, τις εξουσίες τους.[5]
Σε ό,τι, εξ άλλου, αφορά στα πάσης φύσης και βαθμού απολυταρχικά ανά τον κόσμο καθεστώτα, και ιδίως στο κινεζικό, στο ρωσικό, και στο τουρκικό, οι επικεφαλής τους, ανεξάρτητα από τις όποιες, δυσχερώς άλλωστε διαπιστώσιμες, διακυμάνσεις της δημοφιλίας τους, κατορθώνουν, μέσω των κατασταλτικών και επικοινωνιακών τους μηχανισμών, όχι μόνο να διατηρούν τον έλεγχο επί των κυβερνωμένων, αλλά, επικαλούμενοι και την κορωναϊκή απειλή, να τον περισφίγγουν περαιτέρω. Διοχετεύοντας, μεταξύ άλλων, την άποψη ότι, χάρις στη στιβαρή συγκρότηση των κρατών τους, αντιμετωπίζουν την κορωναϊκή πρόκληση αποτελεσματικότερα από ό,τι οι δυτικές κυβερνήσεις και θεσμοί. [6] Προς επίρρωση δε του ισχυρισμού αυτού έφθασαν στο σημείο του να προσφέρουν, με άφθονο επικοινωνιακό θόρυβο, αμφίβολης ποιότητας υγειονομική βοήθεια και προς ανεπτυγμένες δυτικές χώρες, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ! Με τις ενέργειες αυτές να παραπέμπουν ευθέως και στον χώρο της γεωπολιτικής, στο μέτρο που, πέραν των προφανών εσωτερικών πολιτικών σκοπιμοτήτων, στοχεύουν και στην αναβάθμιση της διεθνούς εικόνας των εν λόγω ηγεσιών. [7]
Οι διεθνοπολιτικές πτυχές της πανδημίας
Ο κυριότερος άλλωστε αντίκτυπος της κορωνοϊκής κρίσης ενδέχεται να σημειώνεται ακριβώς στο γεωπολιτικό πεδίο˙ όπου η πανδημία, το μεν δίνει νέα τροπή στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, το δε επιδρά δραστικά στις επί μέρους γεωπολιτικές εξελίξεις – κατά κανόνα επιταχύνοντας προϋπάρχουσες τάσεις.
Εν πρώτοις, η μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου προϊούσα τεχνολογική, οικονομική, και πολιτική αλληλεξάρτηση κρατών και κοινωνιών, ήδη σε φάση επιβράδυνσης λόγω εθνικών προστατευτισμών, τίθεται πλέον υπό μείζονα δοκιμασία από την περιχαράκωση των κρατικών και κοινωνικών φορέων έναντι της κορωνοϊκής απειλής.[8] Χωρίς ωστόσο και να επιβεβαιώνεται – ή και να στοιχειοθετείται πειστικώς – η εξαγγελία τους τέλους της παγκοσμιοποίησης. Καθώς η διάρρηξη του ιστού που η τελευταία αυτή έχει υφάνει θα έπληττε δεινώς το σύνολο της «διεθνούς κοινότητας», των μεγάλων πολιτικών και οικονομικών δυνάμεων μη εξαιρουμένων. Διό και πιθανότερο είναι, ναι μεν η αυξημένη εσωστρέφεια των κύριων γεωπολιτικών κέντρων και οι συνακόλουθοι περιορισμοί στη διακίνηση προσώπων και προϊόντων να συνεχισθούν σε ικανό βαθμό για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα, πλην όμως η καταστροφική για το σύνολο των ενδιαφερομένων κατάρρευση του υφιστάμενου διεθνούς συστήματος να αποφευχθεί.
Κατά τα λοιπά, αξιοσημείωτο υποπροϊόν της κορωνοϊκής κρίσης είναι η αποφασιστική διεύρυνση του ρόλου του κράτους – γενικώς, και ειδικότερα ως προς την υγεία και την οικονομία. Μια διεύρυνση που συντελείται από τους κυβερνώντες υπό την αδήριτη πίεση των πραγμάτων και ασχέτως πολιτικο-ιδεολογικών τους διακηρύξεων, προσήμων, και διαφοροποιήσεων. [9]
Αναφορικά, από την άλλη, με τις επί μέρους γεωπολιτικές επιπτώσεις του κορωνοϊού, όλως ιδιαίτερο ενδιαφέρον, και όχι μόνο για τους ίδιους τους Ευρωπαίους, παρουσιάζει η κορύφωση της κατ’ ουσίαν διαχρονικής υπαρξιακής κρίσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης.[10] Με τα καταστροφικά υγειονομικά, και, ακόμη περισσότερο, οικονομικά επακόλουθα της πανδημίας να οξύνουν δραματικά το ήδη από τη χρηματο-οικονομική κρίση του 2008 τεθέν στα κράτη-μέλη της δίλημμα, είτε να προχωρήσουν αποφασιστικά στην αναβάθμιση τής μεταξύ τους συνεργασίας και αλληλεγγύης, είτε, επιλέγοντας την εθνική τους ενδοστρέφεια και περιχαράκωση, να αποδυναμώσουν την Ευρωένωση, με μη αποκλειόμενη απόληξη και τη διάλυσή της.
Βέβαια, η εναρμόνιση των εθνικών πολιτικών, τόσο στον τομέα υγείας, όσο και στον οικονομικό, είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση. Για να συνειδητοποιήσει κανείς τις σχετικές δυσκολίες, αρκεί να αναλογισθεί τα εμπόδια στα οποία προσκρούουν ανάλογες προσπάθειες συντονισμού κεντρικών και περιφερειακών οργάνων στους κόλπους ενός παλαιού, συμπαγούς, και εμπεδωμένου ομοσπονδιακού συστήματος όπως το αμερικανικό. Ωστόσο, τα πρόσφατα κοινοτικά πεπραγμένα μάλλον διαψεύδουν τις Κασσάνδρες. Την αρχική κοινοτική αδράνεια έναντι της οξείας κορωνοϊκής κρίσης στον ιταλικό βορρά και την απόρριψη από τους Γερμανούς και άλλους Βορειοευρωπαίους της πρότασης της Γαλλίας και των κρατών-μελών του Ευρωπαϊκού Νότου, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, για έκδοση κορωνοομολόγου, ακολούθησαν η εντατικοποίηση της ευρωπαϊκής υγειονομικής συνεργασίας – σύμφωνα με την “Le Monde”, «ο Γάλλος πρόεδρος και η Γερμανίδα καγκελάριος κάνουν …έκκληση για συγκρότηση μιας Ευρώπης της υγείας» – και η δρομολόγηση από τον γαλλο-γερμανικό άξονα και την πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής μιας ουσιαστικής στήριξης των οικονομικά ασθενέστερων εταίρων. [11]
Το έτερο μείζον διακύβευμα της κορωνοκρίσης στον δυτικό χώρο είναι η πορεία των ευρω-αμερικανικών σχέσεων. Οι οποίες, υπό το πρίσμα αυτό, προσφέρονται σε διπλή ανάγνωση. Από τη μια, δηλαδή, ο επιλεκτικός νεοαπομονωτισμός της προεδρίας Τραμπ, εμφανής τώρα και στον υγειονομικό τομέα – με την Ουάσιγκτον να αποφεύγει, κατά τη σύνταξη του παρόντος, να επωμισθεί τον ηγετικό-συντονιστικό ρόλο για την καταπολέμηση της πανδημίας που εκ των πραγμάτων της αναλογεί, και μάλιστα να έχει επιδείξει μικρόψυχη ιδιοτέλεια, σε σχέση, π.χ., με την αναζήτηση εμβολίου κατά του κορωνοϊού – αδιαμφισβήτητα επιβαρύνει το ψυχολογικό κλίμα και δυσχεραίνει την αναγκαία συνεργασία μεταξύ των δύο ακτών του Ατλαντικού.[12] Ενώ η λόγω πανδημίας δημοσιονομική στενότητα επιδρά περιοριστικά στις αμυντικές δαπάνες πολλών Ευρωπαίων νατοϊκών εταίρων.[13] Από την άλλη, ωστόσο, η απόπειρα τρίτων, των Ρώσων και ιδιαίτατα των Κινέζων, να εκμεταλλευθούν την κορωνοϊκή συγκυρία εις βάρος της ενότητας της Δύσης δείχνει, αντιθέτως, να λειτουργεί στους κόλπους της τελευταίας αυτής μάλλον συσπειρωτικά. Όπως προκύπτει και από τις οργίλες σχετικές δηλώσεις του Νορβηγού Γενικού Γραμματέα της Ατλαντικής Συμμαχίας.[14]
Η κορωνοϊκή όμως κρίση έχει, επί πλέον, αναδείξει και περαιτέρω οξύνει το κυρίαρχο πιθανώς γεωπολιτικό φαινόμενο των αρχών του παρόντος αιώνα: την αντιπαράθεση της ανερχόμενης Κίνας με τις ΗΠΑ και γενικότερα με τη Δύση. Με την πανδημία να χρησιμοποιείται απλώς ως ιδεολογικό όπλο στη σύγκρουση δύο κόσμων για την παγκόσμια ηγεμονία.
Πιο συγκεκριμένα: Ο πρόεδρος Τραμπ δαιμονοποιεί τρόπον τινά τους Κινέζους, προσάπτοντάς τους τη σκόπιμη εξάπλωση και ενδεχομένως και την κατασκευή του κορωνοϊού. Οι καταγγελίες δε αυτές συμβαδίζουν με το αντισινικό πνεύμα, τόσο ηγετικών στελεχών του Δημοκρατικού Κόμματος, όσο και της πλειοψηφίας του αμερικανικού λαού.[15] Αλλά εν μέρει και με την έναντι των κινεζικών προθέσεων αύξουσα καχυποψία των κοινοτικών Ευρωπαίων – ανήσυχων ειδικότερα για την εμπορική και επενδυτική τους εξάρτηση από το Πεκίνο.[16] Ενώ, από την πλευρά της, η κινεζική ηγεσία επιχειρεί να επαυξήσει την «ήπια ισχύ» της και να πλήξει εκείνη της Δύσης αντιδιαστέλλοντας, με ένα πολλαπλώς προωθούμενο επικοινωνιακό αφήγημα, την ως προς την αντιμετώπιση της πανδημίας δυτική, και ειδικότερα αμερικανική, εσωτερική σύγχυση και διεθνή απουσία προς τη δική της αποτελεσματικότητα στο εσωτερικό και πρόθυμη προσφορά υγειονομικής και οικονομικής αρωγής εκτός συνόρων. [17]
Κορωνοϊός και τουρκικοί προσανατολισμοί
Ζωτικού, τέλος, ελληνικού ενδιαφέροντος είναι οι επιπτώσεις της κορωνοκρίσης στους διεθνείς προσανατολισμούς της Τουρκίας. Διό και οι ακόλουθες, επιλεκτικές και κατ’ ανάγκην λίαν συνοπτικές, σχετικές διαπιστώσεις παρατίθενται με τα υπό ευρεία έννοια Ελληνοτουρκικά κυρίως κατά νουν.
Το τελευταίο διάστημα, ο πρόεδρος Ερντογάν φαίνεται να στρέφεται προς τη Δύση προσβλέποντας στη στήριξη της πληττόμενης από την πανδημία – και άλλωστε και προγενέστερα υπό πίεση – τουρκικής οικονομίας. Και στο πλαίσιο του διαφαινόμενου αναπροσανατολισμού αυτού: έχει αναστείλει την ενεργοποίηση των S400 – του μεγαλύτερου ίσως εμποδίου σε μια επαναπροσέγγιση με την Ουάσιγκτον˙ απέστειλε στις Ηνωμένες Πολιτείες υγειονομικό υλικό συνοδευόμενο από την έγγραφη διαβεβαίωσή του προς τον Αμερικανό ομόλογό του ότι η Τουρκία «είναι αξιόπιστος και ισχυρός εταίρος» των ΗΠΑ˙[18] και, με μήνυμά του επ’ ευκαιρία της Ημέρας της Ευρώπης, ετάχθη υπέρ της «αναζωογόνησης» των ευρω-τουρκικών σχέσεων και εξέφρασε την «αποφασιστικότητα» της χώρας του να επιτύχει «την πλήρη ένταξη» στην Ευρωπαϊκή Ένωση – απομακρυνόμενος θεαματικά από το ύφος πρόσφατων ακόμη και λίαν απαξιωτικών της ΕΕ και των ηγετών της δηλώσεών του. [19] Τα ανοίγματα δε αυτά είναι αυτονοήτως ευπρόσδεκτα από τους Δυτικούς˙ τόσω μάλλον που ενδέχεται να αντανακλούν και τις, ευκταίες από δυτικής σκοπιάς, διαφωνίες της Άγκυρας με τη Μόσχα και την Τεχεράνη στο μεταλλασσόμενο υπό την επήρεια και του κορωνοϊού μεσανατολικό γεωπολιτικό τοπίο – ιδίως ως προς το Συριακό και το Λιβυκό. Ενώ ικανοποίηση στη Δύση και στην Ουάσιγκτον όλως ιδιαίτερα πρέπει να προκαλούν και οι πληροφορίες για εν εξελίξει προσπάθειες προς βελτίωση των σχέσεων της Τουρκίας με το Ισραήλ. [20]
Ωστόσο, ανάλογη αναπροσαρμογή της τουρκικής στάσης έναντι της χώρας μας δεν διαφαίνεται. Το Κυπριακό και τα Αιγαιακά ανήκουν στον πυρήνα των ζωτικών τουρκικών συμφερόντων και συνακόλουθα η Άγκυρα δεν είναι διατεθειμένη να θυσιάσει στον βωμό της επιχειρούμενης επαναπροσέγγισης με τη Δύση τις επ’ αυτών γνωστές θέσεις της˙ τις οποίες άλλωστε και συνεχίζει να προβάλλει εμπράκτως – επί παραδείγματι, με τις υπερπτήσεις στο Αιγαίο και τις ενεργειακές έρευνες στην κυπριακή ΑΟΖ. Και οι οποίες προϋπήρχαν του καθεστώτος Ερντογάν – κατ’ ουσίαν παραμένουν αναλλοίωτες από το 1974. Στηρίζονται δε από το σύνολο σχεδόν των τουρκικών πολιτικών δυνάμεων. Και συνεπώς, μόνη ουσιαστική επίδραση του κορωνοϊκού στις ελληνοτουρκικές σχέσεις φαίνεται να είναι η, πιθανότατα παροδική άλλωστε, χαλάρωση της ασκούμενης από τουρκικής πλευράς πίεσης μέσω μεταναστευτικών ροών.
Εν κατακλείδι
Η κορωνοϊκή πανδημία αναστατώνει τις συνθήκες διαβίωσης των λαών, με ουσιαστικό αντίκτυπο και στις εσωτερικές επιλογές και τις τύχες των πολιτικών ηγεσιών τους, και μορφοποιεί σε σημαντικό βαθμό τις διεθνοπολιτικές εξελίξεις, επιταχύνοντας κυρίως προϋπάρχουσες τάσεις˙ χωρίς όμως να έχει μέχρι στιγμής ανατρέψει τις σταθερές του παγκόσμιου γεωπολιτικού τοπίου.
Η εθνική μας στρατηγική πρέπει συνεπώς να χαραχθεί σε συνάρτηση με ένα δυσεξιχνίαστο και εν πολλοίς απρόβλεπτο διεθνές περιβάλλον. Ειδικότερα ωστόσο ως προς την Τουρκία, η ακολουθητέα οδός είναι προφανής: ο συνδυασμός διπλωματικού διαλόγου και στρατιωτικής αποτροπής, και προς διασφάλιση της τελευταίας η κατά προτεραιότητα ενίσχυση του αμυντικού μας δυναμικού, αποτελούν κατ’ ουσίαν μονόδρομο. Κατά τα λοιπά δε, δεν πρέπει να μας διαφεύγει: ότι, υπό το φως των συγκριτικών δημογραφικών, οικονομικών, και στρατιωτικών μεγεθών, ο χρόνος δεν λειτουργεί υπέρ ημών˙ ότι μία, ενδεχομένως εκατέρωθεν ανεπιθύμητη, πολεμική σύρραξη μπορεί να προκύψει και εκ τυχαίου γεγονότος ή εσφαλμένων εκτιμήσεων˙ και ότι θα ήταν ανεδαφικό να υπολογίζουμε σε ενεργό στρατιωτική συνδρομή, είτε των Δυτικών συμμάχων και εταίρων μας, είτε των, χρήσιμων κατά τα άλλα, περιστασιακών περιφερειακών μας φίλων. [21]
[1] Βλ. μεταξύ άλλων: Most World Leaders See Approval Ratings Surge Amid Coronavirus, FORBES, 18-04-2020˙ South Korea election: Ruling party wins amid coronavirus outbreak, BBC, 16-04-2020˙ Scott Morrison’s popularity surges amid coronavirus outbreak, Australian Associated Press, 06-04-2020˙ Biden's edge evaporates as Trump seen as better suited for economy, coronavirus response, poll shows, Reuters, 06-05-2020˙ Manfred Gerstenfeld, Political Leadership During the Coronavirus Crisis, BESA, 02-04-2020˙ Democratic leaders win surge of approval during Covid-19 crisis, The Guardian, 02-04-2020˙
[2] Για αρνητικές επιπτώσεις της πανδημίας, κατά τη σύνταξη του παρόντος, επί των πολιτικών προοπτικών των κ.κ. Τραμπ και Μακρόν, βλ. αντιστοίχως, Trump Lashes Out as His Election Prospects Darken, Time, 27-05-2020, και Cracks begin to widen in Emmanuel Macron’s divided party, Financial Times 06-01-2020.
[3] Για μια ιδιαίτερα απαισιόδοξη πρόβλεψη, βλ. Nouriel Roubini, The Coming Greater Depression of the 2020s, Project Syndicate, 28-04-2020. Για μια μάλλον ανορθόδοξη εκτίμηση σε σχέση με την πορεία της αμερικανικής οικονομίας και των εκλογικών προοπτικών του προέδρου Τραμπ, βλ. The general election scenario that Democrats are dreading. "We are about to see the best economic data we’ve seen in the history of this country," says a top former economic adviser to Obama. Politico, 26-05-2020.
[4] Europe’s far right knows how to waste a good crisis. The coronavirus has made nationalist dreams come true, but far-right parties seem unable to exploit it, POLITICO, 26-04-2020˙ Coronavirus Has Paralyzed Europe’s Far Right, Foreign Policy, 14-04-2020.
[5] Βλ. Hungary's coronavirus laws prompt new showdown with Brussels. MEPs to hold debate after Viktor Orbán given right to rule by decree indefinitely, The Guardian, 13-05-2020.
[6] Για μια παλαιότερη κριτική της δυτικής «φιλελεύθερης ιδέας» από τον πρόεδρο Πούτιν, βλ. Vladimir Putin says liberalism has ‘become obsolete’. Financial Times, 27-06-2019
[7] Βλ. Turning the Tables, Russia Sends Virus Aid to U.S. A planeload of coronavirus aid to New York was a propaganda coup for the Kremlin, Νew York Times, 22-04-2020˙ China's so-called mask diplomacy. Beijing has sent medical supplies and other assistance to 120 countries as of the end of March, according to the Chinese Foreign Ministry. https://asia.nikkei.com/Spotlight/Coronavirus/US-counters-China-s-mask-diplomacy-with-225m-coronavirus-aid
[8] Βλ. Globalisation unwound. Has covid-19 killed globalisation? The flow of people, trade and capital will be slowed, The Economist,14-05-2020.
[9] Βλ. Philip Stephens, How coronavirus is remaking democratic politics, Financial Times, 26-03-2020.
[10] Βλ. Γ. Ε. Σέκερης, Διλήμματα και Προοπτικές της Κοινοτικής Ευρώπης, Εθνικές Επάλξεις, τεύχος 131.
[11] Βλ., μεταξύ άλλων: A €750 Billion Virus Recovery Plan Thrusts Europe Into a New Frontier, New York Times, 27-05-2020˙ La France et l’Allemagne proposent un plan de relance européen de 500 milliards d’euros, Le Monde, 18-05-2020˙ και Eurogroup agrees to half-a-trillion Coronavirus package, New Europe, 10-04-2020. Ειδικώς δε για τη στάση της Γερμανίας, βλ. Merkel’s milestone moment. German chancellor writes herself into EU history by embracing common borrowing and European solidarity. Politico, 21-05-2020˙ και Γερμανία: «Ναι» από τα κόμματα πλην AfD στην πρόταση Κομισιόν για το Ταμείο Ανάκαμψης, Καθημερινή, 29-05-2020.
[12] Βλ. Coronavirus: anger in Germany at report Trump seeking exclusive vaccine deal, Guardian, 16-3-2020.
[13] Βλ. European Defense and ‘Strategic Autonomy’ Are Also Coronavirus Victims, New York Times, 23-05-2020.
[14] Για τη ρωσική πολιτική, βλ. COVID-19 Pandemic. Analysts: Russia Using Virus Crisis to Sow Discord in West, Voice Of America, 20-03-2020˙ για την κινεζική, How China is Exploiting the Coronavirus to Weaken Democracies. Beijing is using the pandemic to drive wedges between members of the European Union, and to advance its propaganda war against the United States, Foreign Policy, 25-3-2020˙ για τις νατοϊκές αντιδράσεις, NATO's Stoltenberg Blasts Chinese, Russian Disinformation About Coronavirus, Radio Free Europe Radio Liberty, April 27, 2020, https://www.rferl.org/, όπου ο ΓΓ του ΝΑΤΟ εξαίρει και την ενδο-νατοϊκή συνεργασία προς αντιμετώπιση του κορωνοϊού˙ και για μια συνολική παρουσίαση – εντόνως, σημειωτέον, επικριτική της πολιτικής Τραμπ – της νατοϊκής διαδρομής, βλ. François Heisbourg, NATO 4.0: The Atlantic Alliance and the Rise of China, Survival, διαδικτυακή δημοσίευση, 23-04-2020.
[15] Βλ. Στο πλαίσιο έγκυρης σφυγμομέτρησης, περί τα δύο τρίτα των Αμερικανών διατύπωσαν αρνητική άποψη για την Κίνα. Βλ. U.S. Views of China Increasingly Negative Amid Coronavirus Outbreak, Pew Research Center, 21-04-20. Για μια επικριτική προσέγγιση της, κατά τον συντάκτη του άρθρου, προσπάθειας του σχεδόν βέβαιου Δημοκρατικού υποψηφίου για την προεδρία Τζόζεφ Μπάιντεν να υπερκεράσει (to out-hawk) τον πρόεδρο Τραμπ σε αντισινική ρητορική, βλ. Peter Beinart, The Utter Futility of Biden’s China Rhetoric, The Atlantic, 20-04-20.
[19] Βλ. President Erdogan’s Message on Europe Day, Presidency of the Republic of Turkey, tccb.gov.tr, 09-05- 2020.
[20] Βλ. Seth Frantzman, Israel-Turkey Relations Could Be In for a Change, The Jerusalem Post, 22-05-2020.
[21] Τις εν προκειμένω απόψεις του ο συντάκτης του παρόντος άρθρου έχει εκθέσει αναλυτικά στο Μέρος Δεύτερο του βιβλίου του «Η Ελλάδα στη ‘Νέα Τάξη’. Η Εθνική μας Στρατηγική στον 21ο Αιώνα», Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2004.
